Mazury, Prusy Wschodnie, Warmia, historia Warmii i Mazur, Dąbrówno, Gilgenburg, Ryn, Olsztynek, Miłomłyn, Mierzwa, kroniki, reportaże, bibliofilstwo, wydawnictwa bibliofilskie, księgarnia internetowa, Moja biblioteka Mazurska, historia Warmii i Mazur













Janusz Małłek, Inne szkice pruskie.

Wstęp

Profesor Janusz Marcin Małłek urodził się 24 maja 1937 roku w Działdowie w rodzinie nauczycielskiej. Ojciec Karol (1898-1969) był Mazurem wyznania luterańskiego, matka Wilhelmina (1899-1988), z domu Piecha, należała do Kościoła ewangelicko-reformowanego (kalwińskiego). Z tego związku małżeńskiego, zawartego w 1925 roku, urodziło się trzech chłopców. Najstarszy, Ryszard (ur. 1926), absolwent Wydziału Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie pastor w Ukcie (pow. mrągowski), wyjechał w 1959 roku wraz ze swoimi parafianami do Niemiec Zachodnich. Drugi z braci, Leopold (1927-1991), ukończył studia historyczne i pracował jako kierownik szkół w Zgonie i Starych Kiełbonkach (pow. mrągowski).

Ród Małłków wywodzi się z miejscowości Bartki w powiecie nidzickim. Jego pierwszym znanym przedstawicielem był Wojtek Małłek (wzmianka z 1625 roku). Kolejny z przodków, Adam, był wolnym chełmińskim, właścicielem mającego 64 hektary gospodarstwa. Część rodziny przeniosła się do Wielkiej Sławki, położonej w tym samym powiecie. Najbardziej znany z rodu jest bez wątpienia ojciec Janusza, Karol, działacz mazurski, pisarz, publicysta, nauczyciel i folklorysta. Od 1931 roku był sekretarzem Związku Mazurów, a od kwietnia 1935 do września 1939 roku jego prezesem. Po wybuchu II wojny światowej Karol Małłek zmuszony był ukrywać się pod nazwiskiem Jan Michał Skoryna, gdyż poszukiwało go gestapo. W 1943 roku reaktywował Związek Mazurów.

W 1945 roku, jeszcze przed zakończeniem wojny, Karol Małłek zaczął pełnić funkcję przewodniczącego Powiatowej Rady Narodowej w Działdowie. Wkrótce został wybrany prezesem Instytutu Mazurskiego z siedzibą w Olsztynie (1945-1948) i przystąpił do zorganizowania Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach Pasymskich. Od 1945 do 1950 roku pełnił funkcję dyrektora tegoż uniwersytetu. Następnie został zdymisjonowany z powodów politycznych i przeniesiony do pracy w Kuratorium Okręgu Szkolnego z siedzibą w Olsztynie. Pracował w nim tylko przez rok, gdyż z powodów zdrowotnych przeszedł na emeryturę. Do Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego powrócił po „odwilży” 1956 roku i kierował nim do 1960 roku.

Działalność ojca zdeterminowała dzieciństwo Janusza i jego braci. Nie było ono łatwe ze względu na ciągłe przeprowadzki, zmianę otoczenia i niepewność jutra. W czasie okupacji, gdy ojciec ukrywał się w Warszawie i jej okolicach, starsi bracia trafili do warszawskiego sierocińca prowadzonego przez Kościół ewangelicko- reformowany. Natomiast Janusz pozostał przy rodzicach, którzy zamieszkali w Czapkowie koło Mińska Mazowieckiego. Po pewnym czasie Janusz wraz z matką przeprowadził się do Radości pod Warszawą.

W lipcu 1944 roku do Radości wkroczyły wojska rosyjskie. Od 1 września Janusz rozpoczął naukę w prywatnej szkole. Parę miesięcy póŸniej, 16 stycznia 1945 roku pod nogami chłopca rozerwał się niemiecki pocisk artyleryjski, ale szczęśliwie skończyło się tylko na niewielkim poparzeniu.

Wczesną wiosną 1945 roku Wilhelmina Małłek przeniosła się z synami do wsi Pierławki koło Działdowa i rozpoczęła pracę w tamtejszej szkole podstawowej. Trafił do niej również Janusz, od razu do klasy trzeciej, gdyż w odróżnieniu od pozostałych dzieci umiał pisać i czytać. Małłkowie nie pozostali w Pierławkach zbyt długo, gdyż już 12 paŸdziernika 1945 roku przeprowadzili się na krótko do Pasymia, a po kilku miesiącach do pobliskiej miejscowości Rudziska Pasymskie, gdzie Karol Małłek zorganizował Mazurski Uniwersytet Ludowy. Od września 1947 roku Janusz rozpoczął naukę w czwartej klasie Szkoły Podstawowej w Pasymiu, do której dojeżdżał w trakcie roku szkolnego na rowerze. Droga (6 kilometrów w jedną stronę), częstokroć w deszczu i w czasie mrozów, nie należała do najprzyjemniejszych. W roku szkolnym 1948/49 Janusz opuścił z powodu srogich mrozów aż 101 dni nauki. Mimo że nie odbiło się to na końcowych ocenach, to zapewne spowodowało, że kolejny rok szkolny spędził on na stancji w Pasymiu.

Okres pobytu w Rudziskach Pasymskich Janusz wspominał po latach jako idyllę. Nic dziwnego, w Rudziskach wiele się działo, a mały Janusz korzystał z „uprzywilejowanego stanowiska najmłodszego w społeczności MUL-owskiej” . Często pojawiali się goście, w tym tak znani pisarze i poeci jak Jerzy Zawieyski, Igor Newerly, Igor Sikirycki, socjolog Stanisław Ossowski, działacze polityczni Czesław Wycech i Mieczysław Moczar, duchowni ewangeliccy Otton Wittenberg i Edmund Friszke oraz działacze mazurscy, m.in. Gustaw Leyding i Emilia Sukertowa-Biedrawina. Goście wygłaszali wykłady, uczestnicy kursów Mazurskiego Uniwersytetu przygotowywali dla nich występy artystyczne. Atmosfera ta niewątpliwie oddziaływała na biorącego w tym wszystkim udział młodego Janusza. Szczęśliwe lata jednak szybko się skończyły, w 1950 roku bowiem Karol Małłek został zmuszony do opuszczenia zajmowanego stanowiska i Rudzisk. Rodzina zamieszkała w Gutkowie, gdzie pani Wilhelmina otrzymała posadę nauczycielki. Janusz z ojcem pociągiem dojeżdżali do Olsztyna; ojciec do pracy w tamtejszym kuratorium, a on do Szkoły Podstawowej nr 2.

W tamtym czasie Janusz przejawiał pewne zdolności aktorskie, ujawniane przede wszystkim podczas konkursów recytatorskich. W trakcie jednego z nich recytował w teatrze olsztyńskim wiersze Władysława Broniewskiego w obecności poety. W 1951 roku po przejściu Karola Małłka na emeryturę, rodzina przeprowadziła się do wsi Krutynia w pow. mrągowskim, gdzie Wilhelmina Małłek objęła posadę nauczycielki. Ta przeprowadzka uchroniła zapewne ojca Janusza od aresztowania, gdyż nieco wcześniej Służba Bezpieczeństwa rozpoczęła jego inwigilację, podejrzewając go jako autochtona o szpiegostwo na rzecz „imperializmu”.

Kontynuując rodzinną tradycję nauczycielską 1 września 1951 roku Janusz rozpoczął naukę w Liceum Pedagogicznym w Mrągowie, do którego uczęszczał do 1955 roku. Ponieważ szkołę ukończył jako tzw. „przodownik nauki i pracy społecznej”, miał przywilej swobodnego wstępu na dowolny kierunek studiów. Myślał m.in. o podjęciu studiów polonistycznych, gdyż w liceum obudziły się w nim ambicje pisarskie. Napisał sztukę Uczniowskie przywary, która jednak nie wzbudziła zachwytu jego polonisty Romana Chromińskiego. Opowiadanie Heniek zostało jednak opublikowane w 1956 roku na łamach czasopisma „Warmia i Mazury”.

Ostatecznie Janusz nie podjął ani studiów aktorskich, ani polonistycznych. Zdecydował się na historię. Bez wątpienia, co zresztą sam przyznaje, wpływ na taką decyzję miał ojciec, który wiele razy rozmawiał z synem o przeszłości Mazur. Janusz często przysłuchiwał się też rozmowom toczonym przez ojca z różnymi osobami na temat przeszłości tej krainy i jej mieszkańców. W czasie wakacji spędzanych w Krutyni miał okazję czytać „Kalendarze Królewsko-Pruskie Ewangelickie”, wypożyczone przez ojca ze Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie (Instytut Mazurski). Na rozbudzenie zainteresowań wpłynęła również działalność w kółku prowadzonym przez nauczyciela historii, a zarazem dyrektora Archiwum Państwowego w Mrągowie, Tadeusza Młodkowskiego.

Mając możliwość wyboru uniwersytetu, Janusz – nie bez silnej sugestii ojca – podjął decyzję o rozpoczęciu studiów w Toruniu, co nastąpiło 1 września 1955 roku. Zgłosił się wówczas do poznanego już wcześniej prof. Karola Górskiego, który jako pierwszą lekturę zalecił mu pracę Wojciecha Kętrzyńskiego O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich (Lwów 1882). Studia ukończył w 1960 roku, rok póŸniej rozpoczął pracę na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jako asystent Górskiego.

Profesor był promotorem jego rozprawy doktorskiej poświęconej ustawie o rządzie Prus Książęcych z 1542 roku, obronionej w 1965 roku . W 1974 roku Janusz Małłek odbył kolokwium habilitacyjne na podstawie rozprawy dotyczącej stosunków między Prusami Książęcymi, a Prusami Królewskimi w latach 1525-1548, wydanej drukiem dwa lata póŸniej . W 1988 roku otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego, a w 1991 – zwyczajnego.

W trakcie długoletniej pracy na UMK Janusz Małłek pełnił wiele funkcji administracyjnych.

W latach 1975-1978 był wicedyrektorem Instytutu Historii i Archiwistyki. Gdy w 1993 roku powołany został do życia Wydział Nauk Historycznych UMK, został wybrany pierwszym dziekanem i pełnił tę funkcję przez dwie kadencje (do 1999 roku). To z jego inicjatywy utworzona została na Wydziale Katedra Historii Sztuki i Kultury. Dodać trzeba w tym miejscu, że również z inicjatywy prof. Małłka w Instytucie Historii i Archiwistyki UMK powołany został do życia Zakład Historii Krajów Skandynawskich. Jego zainteresowanie historią Skandynawii wzmocniło dziewięciomiesięczne stypendium rządu norweskiego w 1966 roku. Badania archiwalne w Norwegii prof. Małłek prowadził również w latach 1975 i 1976, w celach naukowych kilkakrotnie przebywał też w Szwecji. Z funkcji dziekańskiej prof. Małłek awansował na prorektora (1999-2002). W 2008 roku przeszedł na emeryturę.

Przez cały okres kariery prof. Janusz Małłek bardzo aktywnie uczestniczy w życiu naukowym. Zaowocowało to także jego członkostwem licznych krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych, m.in. International Commission for the History of Representative and Parliamentary Institutions (od 1999 roku jest jednym z wiceprzewodniczących tej komisji), Renaissance Society of America, Historische Kommission für ost- und westpreussische Landesforschung, Zwingli Verein, Verein für Reformationsgeschichte. Profesor jest także członkiem rad redakcyjnych kilku czasopism, a mianowicie „Archiv für Reformationsgeschichte”, „Parliaments, Estates and Representation”, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, „Zapiski Historyczne” i „Czasy Nowożytne”. Od kilku lat jest członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności.

Głównym polem zainteresowań badawczych Janusza Małłka od początku kariery naukowej były dzieje jego rodzinnych Mazur oraz Prus Książęcych i Królewskich w XVI-XVIII wieku, choć jak wynika z publikowanego w tym wydawnictwie zbioru artykułów, prof. Małłek wychodził w swych badaniach poza owe ramy chronologiczne. Wiele z jego tekstów (około setki) opublikowanych zostało poza granicami kraju w językach kongresowych, przede wszystkim niemieckim i angielskim. Wynikało to z włączenia się prof. Małłka w nurt międzynarodowych badań nad dziejami reformacji, rozwojem parlamentaryzmu i historii zgromadzeń stanowych. Od lat osiemdziesiątych XX wieku prof. Małłek jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych historyków polskich na zachód od Łaby. Oddawany do rąk Czytelnika tom jest zbiorem 25 artykułów z zakresu historii Prus Książęcych i Królewskich w czasach wczesnonowożytnych. Dotyczą one przede wszystkim dziejów parlamentaryzmu m.in. Reprezentacja stanowa w Prusach Zakonnych (1466-1525) i w Prusach Książęcych (1525-1566/1568) i Absolutystyczny zamach stanu w Prusach Książęcych w roku 1663 oraz reformacji, m.in. Początki reformacji w Elblągu i Problematyka dziejowa pruskiej reformacji.

Artykuły zebrane w jednym tomie tworzą pewną całość, stanowiąc nową jakość. Czytelnik otrzymuje w sumie spójny obraz wielu wydarzeń, do których doszło w obu częściach Prus w XVI-XVIII wieku. Widać w nich doskonałą znajomość epoki, zródeł, a także literatury przedmiotu, zarówno polsko- , jak i niemieckojęzycznej.

Niniejszy tom potwierdza, że profesor Janusz Małłek jest obecnie najlepszym wśród polskich historyków znawcą dziejów Prus Książęcych i Królewskich w czasach wczesnonowożytnych. Wyrazem uznania i szacunku, jakim profesor Małłek od lat cieszy się w tym środowisku, było ofiarowanie mu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin Księgi Pamiątkowej . Uznaniem zaś zasług i dorobku naukowego poświęconego dziejom Mazur i Prus było nadanie mu 17 września 2009 roku tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Wręczenie dyplomu nastąpiło podczas XVIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich.

Jacek Wijaczka











   Copyright Moja Biblioteka Mazurska 2003

Projekt i wykonanie NG Interactive